Dünyaca ünlü ekonomist Prof. Dr. Daron Acemoğlu, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın seçim galibiyetini “Bu kadar kolay kazanabilmiş olması benim için açıkçası sürpriz oldu” kelamlarıyla kıymetlendirdi. Deutsche Welle’nin (DW) sorularını yanıtlayan Acemoğlu, Türkiye iktisadının “çok kritik” bir eşikte bulunduğuna dikkat çekerek “Durum bence hiç yeterli değil” sözlerini kullandı. Türk iktisadı için aslında parlak bir gelecek fırsatı bulunduğunu, fakat bunun için kapsamlı siyaset değişikliğine gidilmesi gerektiğini söyleyen Acemoğlu, “Şu anda Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın bunu yapmakla ilgilendiğinden ya da yapsa bile tam manasıyla inandırıcı olacağından çok da emin değilim” dedi.
Mehmet Şimşek’in Türkiye iktisadında değerli bir rol üstlenmesinin çok yeterli olacağını, lakin bunun tek başına kâfi olamayacağını vurgulayan Acemoğlu, “Erdoğan hâlâ art planda iktisatla ilgili siyasetleri belirlerse, natürel ki o vakit güya Mehmet Şimşek daha çok vitrinde duruyormuş üzere bir durum olur” dedi. “Türk demokrasisinin ayakta kalacağı konusunda hâlâ umutluyum” diyen Acemoğlu, Erdoğan’ın inşa ettiği ve “emperyal başkanlık” olarak nitelendirdiği rejimin, Türkiye’de yol açtığı dönüşüme ait de dikkat cazibeli değerlendirmelerde bulundu.
Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) öğretim üyesi Prof. Dr. Daron Acemoğlu’na yönelttiğimiz sorular ve cevapları şöyle:
DW: Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın iktidardaki birinci on yılına istikrarlı ekonomik büyüme damgasını vurdu. Hatta bu süreçte bir reformcu olarak nitelendirildi, övgü topladı. Bugün ise enflasyonun felç ettiği bir ekonomiyi yönetiyor ve epey otoriter bir başkan imajına sahip. Nasıl bu noktaya gelindi?
Daron Acemoğlu: Bu çok çetrefil bir soru. Erdoğan iktidara birinci geldiğinde zayıf bir pozisyondaydı, Türkiye’de 2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ağır mali kriz nedeniyle aslında uygulanmış olan ıslahatları devralmıştı ve bunları külliyen ortadan kaldırarak yerine yeni bir şey koyacak durumda da değildi. Ve o devir esasen Türk iktisadında ve kurumlarında çok sağlıklı ve yüksek verimlilik performansına sahip bir güzelleşme periyoduydu. Lakin bu çok sürmedi, 10 yıl değil, tahminen 5 beş yıl kadar, kısa bir periyottu. Fakat bence asıl yabancı basının Erdoğan sevdası daha uzun sürdü. Hatta bu sevda, Erdoğan iktidar üzerindeki denetimini iyiden iyiye artırdığında, partisi, Türk devleti ve iktisat bürokrasisinde kontrol sistemini inşa ettiğinde de sürdü, zira yabancı basın Müslüman bir demokrasi için rol model arayışındaydı. Lakin artık günümüzde bu sürecin son kademesindeyiz. Artık daha otoriter bir şahsiyet olarak ortaya çıkmış durumda. Bilhassa medya, kısıtlamalar ve tehditler nedeniyle büsbütün çöktü, artık yürütmeyi denetleme imkanı çok hudutlu. İcracı cumhurbaşkanlığını inşa etti, ya da buna çok ölçüde gücü liderin elinde toplayan emperyal başkanlık da, diyebiliriz. Muhalefet hâlâ bölünmüş ve etkisiz kalıyor, bu kısmen de Erdoğan’ın sebep olduğu, adil olmayan oyun alanından kaynaklanıyor. Ancak benim için tekrar de sürpriz oldu. Zira iktisat çok berbat durumda, yıkıcı zelzele nitekim yüzyılda bir görülen bir olaydı ve çok güzel yönetilmedi, sarsıntıdan belli bölgelerin çok ağır formda etkilenmesinde yolsuzluk çok tesirliydi, bütün bunlara rağmen seçimleri bu kadar kolay kazanabilmiş olması benim için açıkçası sürpriz oldu. Bugüne kadar kazanması en zor seçimi tekrar bir formda kolaylıkla kazandı.
Seçimlerden sonra yaptığınız toplumsal medya paylaşımlarında, Türkiye’nin geleceğiyle ilgili kaygılarınızı paylaştınız. Bu kaygılarınızı biraz açar mısınız?
Ben aslında çok, çok, çok karamsar değilim. Yani Türkiye’de, insan hakları ve demokrasi aslında geriye gitti. Bu, son 10 sene içinde yaşadığımız bir süreç. Demokrasi zayıfladı, yargı kurumları bağımsızlıklarını neredeyse büsbütün kaybettiler ve basın çok büyük baskı altında. Neredeyse tüm televizyon ve gazeteler artık özgür bir formda haber ya da yorum yapamıyorlar… Bundan sonra ne olacak? Bu biraz parlamentoya bağlı olacak, biraz da diğer konjonktürel olaylara bağlı olacak. Demokrasinin bundan sonra daha da zayıflaması olağan ki mümkün, zira şu anki başkanlık sistemi gücü bir kişinin elinde çok ağırlaştırıyor. Ancak hâlâ Türkiye’deki demokratik sürecin büsbütün çökmemesi, parlamento içinde de olsa muhalefet bir halde devam edebilsin diye umutlu olmaya çalışıyorum. Bundan sonraki seçimde bakalım ne olacak? Örneğin mahallî seçimlerde demokrasinin nasıl çalıştığını göreceğiz.
Türkiye’nin karşı karşıya bulunduğu en değerli sınamalar sizce ne?
Şu anda Türkiye’nin iki büyük tehditle karşı karşıya bulunduğunu söylemek mümkün. Birincisi demokrasi ile ilgili bunu biraz evvel konuştuk, ikincisi iktisat. İktisadın durumu bence hiç âlâ değil. Ve kimin seçimi kazandığından bağımsız olarak bu aslında sorun olacaktı. Yani Erdoğan seçildi iktisat daha makus diyebilir miyiz? Belki… Lakin muhalefet gelseydi de iktisadın durumu bir anda iyileşmeyecekti ve hatta bence muhalefet de iktisadın bu baskısı altında, çok güç vakitlerden geçecekti. Şu anda Türkiye iktisadının hem yapısal sıkıntıları hem de daha orta vadeli meseleleri var. Ve ikisi de çok önemli.
Bunları biraz açar mısınız?
Yapısal olarak Türkiye iktisadı kurumsal bozukluklardan dolayı, bir açıdan da demokrasinin zayıflığından dolayı, üretkenliğini arttıramıyor, verimliliğini arttıramıyor, teknolojiyi hoş kullanamıyor. Ve bu, son 15 sene içinde artık çok net olarak görebildiğimiz bir şey. İktisadın yeni kesimlere geçmesi, yatırım yapması, bunların hepsi çok yavaşladı. Birebir vakitte orta vadeli sorunlar de var…
Bunlar neler?
Bunlar cari açıkla ilgili, enflasyonla da ilgili lakin daha da derin olarak şirketlerin ve bankaların bilançolarının zayıflığı ile ilgili. Bu nedenden ötürü Türkiye’nin çok daha derin ıslahatlara gereksinimi var, yeni kaynaklara muhtaçlığı var. Sorunlar önemli gibime geliyor, bilhassa Türkiye gereğince ihracat yapamadığı ve gereğince dışarıdan yatırım alamadığı için daima Merkez Bankası’nın rezervlerini kullanmak zorunda kaldı. Bu rezervler bayağı azaldı. Tıpkı vakitte hükümet daima daha fazla harcamada bulunmaya başladı ve bu da bütçe dengesizliğini yarattı. Bunların hepsi gelecek 6 ay içinde bence daha da baş ağrısı yaratacak şeyler ve önemli ıslahatlara, önemli yeni kaynaklara muhtaçlık var ve bunların nereden geleceği muhakkak değil… Erdoğan hükümetinin büyük bir ıslahat paketini uygulayacağına inanmıyorum, tahminen yanılıyorum lakin hani büyük bir değişim yapacaklar gibime gelmiyor ve böylelikle bu sorunlar devam edecek ve bu Türkiye’nin potansiyelinin altında büyümesi, yüksek genç nüfusunun potansiyelini gerçekleştirmemesi manasına geliyor. Bu da bence çok maliyetli bir şey zaten…
Erdoğan Türk ekonomisini eski Ekonomi Bakanı Mehmet Şimşek ile kurtarmak istiyor. Sizce Mehmet Şimşek Türk iktisadını kurtarabilir mi?
Birincisi, sayın Mehmet Şimşek çok yetenekli, bilgili, tecrübeli bir kişi. Onun Türkiye iktisadında değerli bir rol oynaması olağan ki Türkiye için çok güzel olur. Lakin şayet Mehmet Şimşek gelir ancak Erdoğan hâlâ art planda iktisatla ilgili siyasetleri belirlerse, olağan ki o vakit güya Mehmet Şimşek daha çok vitrinde duruyormuş üzere bir durum olur. Şayet Mehmet Şimşek’e hakikaten yetki verilir ve onun ekonomiyi değiştirmesine müsaade verilirse, o vakit da soru şu: Ne kadar yetki verilecek? Neler yapabilir, örneğin IMF’ye gidebilir mi? Yoksa öbür yerden kaynak bulabilir mi? Bir öteki soru da yabancı sermayenin buna inanıp inanmayacağı. Tüm bunlar, olağan ki karşılıklarını bilemeyeceğimiz sorular. Şu anda Mehmet Şimşek ile Recep Tayyip Erdoğan ortasındaki diyalogları ben bilmiyorum olağan ki ancak yani Türkiye için şu anda kritik bir durumdayız. Mehmet Şimşek üzere onun kümesinde olan, onunla birlikte çalışan yetenekli bilgili insanların katkıda bulunması Türkiye iktisadı için güzel olur lakin bunun tek başına Türkiye’yi, Türkiye iktisadını apansızın daha sağlıklı bir çizgiye getireceğine inanmıyorum, çok daha fazla şeylere gereksinimimiz var.
Yabancı yatırımcılar Türk iktisadına inançlarını kaybetti, Türkiye’den ayrıldı. Erdoğan’ın yine itimadı tesis edebilmesi, gidişatı bilakis çevirmesi için ne gerekli?
Bence yabancı yatırımcılar Erdoğan konusunda nispeten affedici ve iyimserdi. Ayrıyeten Avrupa ve ABD’deki memleketler arası faiz oranları çok düşüktü, bu nedenle Türkiye’deki daha yüksek getirilere gitmek için bir nedenleri vardı. Bu durum değişti, münasebetiyle milletlerarası yatırımcılar artık çok daha seçici ve onları Türkiye’ye geri dönmeye ikna etmek daha da sıkıntı olacak. Bu imkansız değil, Türk iktisadının hâlâ güçlü temelleri var, ülkenin muazzam bir pozisyonu var, çok âlâ eğitimli insanları var. Münasebetiyle Türk iktisadı için parlak bir gelecek var lakin bunun gerçekleşmesi için çok farklı bir siyaset ortamının yaratılması, çok farklı bir kurumsal ortamın oluşturulması gerekiyor. Şu anda Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın bunu yapmakla ilgilendiğinden ya da yapsa bile tam manasıyla inandırıcı olacağından çok da emin değilim.
Öte yandan Türkiye, Rusya ile turizm üzere alanlarda ekonomik işbirliğini artırdı. Erdoğan, Putin ile birlikte Akkuyu nükleer santralinin açılışını yaptılar. Erdoğan, Rus gücüne olan bağımlılığını artırmak için şuurlu bir tercih yapmış üzere görünüyor. Rus gücüne olan bu artan bağımlılık sizce Türkiye’nin stratejik yönelimi hakkında ne manaya geliyor?
Erdoğan son 10 yılda, artan oranda otoriterleştikçe, Batı’dan uzaklaşmaya başladı. Bunun nedeni kısmen Batı basınından gelen tenkitler ve kısmen de onun hareket alanını kısıtlayan, yabancı hükümetlerden gelen baskılar. Münasebetiyle ilkesel olarak Batı’ya, NATO’ya bağlı hissetmiyor. Ve ekonomik olarak gitgide köşeye sıkıştıkça, içeride Batı tersi milliyetçi hisleri körüklüyor. Şu anda hem Batı, hem Rusya ile transaksiyonel, al-ver bağı var. Erdoğan’ın Rusya’nın müttefiki olma taahhüdü yok. Bazen Rusya’nın çıkarlarına karşı tavır sergiliyor, hatta Ukrayna-Rusya savaşında bile her iki tarafı da ustalıkla yönetim ettiğini görüyoruz. Bence tüm bunlar, jeopolitik bağlamda görülmeli, Erdoğan her iki güç merkeziyle alakalarını, transaksiyonel bir yaklaşımla yönetim edebileceğini düşünüyor. Ve onun önemli bir kaynak muhtaçlığı var. Bu nedenle Rus gücü, Rus turizmi ve Rusya ile daha yakın ilgiler ona muazzam fırsatlar sağlıyor. Zira Batılı yabancı yatırımcılar, artık daha seçici ve daha az istekli. Münasebetiyle Rusya’nın parası ve bazen Körfez ülkelerinin parası onun gereksinimlerini karşıladı. Bence Erdoğan bu transaksiyonel yaklaşımını sürdürecek. Putin’in müttefiki olacağını sanmıyorum. Hem Rusya hem de Ukrayna ile çalışmaya devam edecek, zira bunun kendisinin ve Türkiye’nin çıkarına olduğunu düşünüyor. Lakin tıpkı vakitte, yeniden bunun kendi çıkarına olacağını düşünmesi halinde, ABD ile de yakınlaşma olacağı ihtimalini de dışlamıyorum.
Son bir soru: Erdoğan’ın Türkiye’nin global sahnedeki rolünü hem ekonomik hem de jeopolitik olarak ne ölçüde geri dönülmez bir halde değiştirdiğini düşünüyorsunuz?
Bu olağanüstü bir soru ve ben bu sorunun cevabını bilmiyorum. Türk kurumlarını temelden dönüştürdü, demokrasiyi zayıflattı ancak tıpkı vakitte daha evvelki, daha laik rejimler altında, seslerini duyuramadıklarını düşünen daha taşralı, dindar, muhafazakâr ve daha az eğitimli kimi toplum kesitlerini güçlendirdi. Ülkedeki siyasi dinamikleri değiştirdi, aslında Türkiye’de askeri diktatörlükler ve laik hükümetler periyotlarında de çok zayıf olan medya özgürlüğünün daha da kısıtlanmasına yol açtı. Türkiye’deki güvenlik kurumlarında değişime yol açtı. Son 15 yılda yaratılan büyük zaafiyetler var lakin ben hâlâ Türk demokrasisinin ayakta kalacağı konusunda umutluyum. Önümüzdeki beş yılın ne manaya geleceğini hepimiz göreceğiz. Türkiye’nin memleketler arası alanda oynayacağı rol ise elbette demokratik yapısıyla irtibat. Bu tıpkı vakitte, aslında Erdoğan’ın kendisinin cesurca başlattığı lakin sona ermesinin akabinde takındığı daha milliyetçi duruşla da ilgili. Türkiye son 10 yılda daha milliyetçi bir ülke oldu ve bu dış siyasetini da etkileyecektir. Türkiye’de milliyetçilik duygusu ve yabancı güçlere, bilhassa de Batı’ya karşı duyulan kuşku endemik hale geldi. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın tekrar seçilmesinde bununda tesirli olduğunu gördük. Tüm bunlar Türk dış siyasetini ve Türkiye’nin bölgedeki rolünü etkileyecektir. Ne ölçüde geri dönülmez sonuçlar doğuracağını ise bekleyip göreceğiz. (DW Türkçe)